Wakacje dobiegają końca, lato w tym roku było upalne, każdy z nas mniej lub bardziej był narażony na działanie promieni słonecznych. Na czym polega samokontrola znamion na skórze, które z nich należy poddać kontroli i jak możemy uchronić się przed nowotworami skóry odpowiada lek. Aleksandra Kaczyńska-Trzpil – dermatolog z placówki Grupa Zdrowie Kondratowicza w Warszawie.
Pani Doktor, proszę powiedzieć, na czym polega samokontrola znamion na skórze? Jakie znamiona powinny nas zaniepokoić? Jak często kontrolować znamiona?
Lek. Aleksandra Kaczyńska-Trzpil: samokontrola polega na samodzielnym oglądaniu wszelkich znamion na całym ciele. Należy sprawdzić gołym okiem skórę całego ciała - w tym przestrzenie międzypalcowe, skórę owłosioną głowy oraz okolice narządów płciowych. Polecamy użyć w tym celu lusterka. W przypadku pleców czy skóry głowy można poprosić o pomoc inną osobę. Samokontrola zalecana jest raz w miesiącu.
Należy sprawdzać, czy od ostatniej kontroli pojawiły się nowe znamiona oraz czy zmienił się wygląd znamion obecnych wcześniej na naszym ciele. Przyjęło się stosować regułę ABCDE, zgodnie z którą powinny niepokoić znamiona:
1. asymetryczne, czyli nierówne: jedna połowa nie jest lustrzanym odbiciem drugiej,
2. o nieregularnym, poszarpanym brzegu,
3. o niejednolitym kolorze - brązowy, czarny, czerwony, różowy, szary, niebieski, biały i/lub różne odcienie brązu,
4. duże - powyżej 1 cm średnicy (ang. diameter),
5. ewoluujące - czyli zmieniające się.
Ta reguła ma jednak swoje wady. Po pierwsze, może nie wychwycić nowotworów skóry we wczesnym stadium, gdyż zwraca uwagę na cechy dopiero w miarę coraz większego zaawansowania nowotworu. Do tego najczęściej występują tzw. nieczerniakowe nowotwory skóry, które najczęściej są czerwone, różowe, z owrzodzeniem i/lub rogowaceniem. Z drugiej strony, nie zawsze znamię ocenione według reguły ABCDE jako groźne jest takim w rzeczywistości.
Pomocna jest również reguła „brzydkiego kaczątka”, czyli powinno zaniepokoić znamię znacznie różniące się od pozostałych znamion danej osoby.
Duże znaczenie ma szybka ewolucja - kiedy pojawia się nowa zmiana (ok. 3/4 czerniaków powstaje jako całkiem nowy „pieprzyk”, a nie w znamieniu, które było wcześniej), szczególnie powyżej 50. roku życia oraz kiedy jest to guzek; kiedy następuje wyraźna zmiana koloru, kształtu, wielkości znamienia, a szczególnie kiedy samoistnie krwawi i pojawia się owrzodzenie, które długo się nie goi lub po zagojeniu otwiera się ponownie.
Nie lekceważmy niegojących się ranek, nawet jeśli jesteśmy przekonani, że to zacięcie przy goleniu, czy zadrapanie przez kota. To może być błędna ocena lub koincydencja. Kolor nie jest rozstrzygający - nie każdy czerniak jest czarny. Zdarzają się czerniaki bezbarwnikowe.
Decydujemy się na wizytę u dermatologa. Jakie badania znamion na wizycie kontrolnej przeprowadza dermatolog? Jeśli pojawią się niepokojące znamiona, gdzie pacjent zostaje skierowany?
Lek. Aleksandra Kaczyńska-Trzpil: w trakcie wizyty dermatolog zbiera wywiad nakierowany na ocenę czynników ryzyka - korzystanie z solarium, oparzenia słoneczne, nowotwory skóry w przeszłości u pacjenta i w rodzinie. Ocenia się fototyp skóry. Wykonuje się badanie dermatoskopowe wszystkich znamion. Dermatoskopia jest nieinwazyjnym badaniem skóry z użyciem dermatoskopu - urządzenia z układem powiększającym obraz 10-20-krotnie w zależności od modelu oraz podświetleniem, co pozwala na ocenę w głąb skóry. W ten sposób można ocenić rozkład barwnika, obecność i wygląd naczyń krwionośnych i bliznowacenia, które mogą świadczyć o złośliwości zmiany. Znamiona budzące wątpliwość kwalifikuje się do weryfikacji histopatologicznej - w tym celu należy je wyciąć z niewielkim marginesem 1-3 mm. W przypadku podejrzenia nowotworów nieczerniakowych można pobrać niewielki wycinek ze zmiany. Wycięcie znamion jest krótkim zabiegiem w znieczuleniu miejscowym, który z reguły wykonuje się ambulatoryjnie w poradni dermatologicznej lub podczas jednodniowej hospitalizacji w oddziale dermatologicznym.
Przeciwwskazane jest usuwanie znamion barwnikowych i większości nieczerniakowych nowotworów skóry metodami ablacyjnymi, takimi jak laser, które nie pozwalają na ocenę histopatologiczną. Takimi metodami można usuwać łagodne zmiany takie jak włókniaki, brodawki łojotokowe, niektóre znamiona naskórkowe i śródskórne, jeśli nie budzą niepokoju w badaniu dermatoskopem. Stany przedrakowe i w pewnych przypadkach nieczerniakowe nowotwory skóry można usuwać metodą kriochirurgii z użyciem ciekłego azotu, łyżeczkowania, terapii fotodynamicznej lub leków zewnętrznych w formie kremu.
Zaleca się dermatoskopową kontrolę znamion 1 raz w roku, najlepiej PO wakacjach, aby ocenić ewentualne nowe zmiany po ekspozycji na słońce. W przypadku pacjentów z grup ryzyka wskazane są częstsze kontrole, częstotliwość ustala się indywidualnie.
Profilaktyka jest najważniejsza - jakie są podstawowe zasady ochrony skóry przed promieniami słonecznymi?
Lek. Aleksandra Kaczyńska-Trzpil: Polskie Towarzystwo Dermatologiczne zaleca unikanie nadmiernej ekspozycji na promieniowanie ultrafioletowe (które wchodzi w skład promieniowania słonecznego) szczególnie w godzinach 10-16, stosowanie odzieży ochronnej, nakrycia głowy i okularów przeciwsłonecznych oraz prawidłowej aplikacji preparatów zawierających filtry UVA oraz UVB. Wiosną oraz latem zaleca się stosowanie preparatów o SPF min. 30, jesienią i zimą o SPF min. 15. Na rynku dostępne są preparaty o coraz szerszym spektrum ochrony przeciwsłonecznej. Preparaty powinny być aplikowane co najmniej 15 minut przed wyjściem na zewnątrz, następnie ponownie co 2 godziny oraz po kąpieli, spoceniu czy wytarciu skóry. Zalecana ilość to 2 mg/cm2. U osoby dorosłej to około 30-35 ml na całe ciało. Preparaty ochronne należy nakładać również na skórę osłoniętą ubraniem. Zasady te dotyczą osób w każdym wieku, szczególnie zaś osoby z, potocznie mówiąc, jasną karnacją, czyli niskim fototypem skóry - I/II fototyp wg Fitzpatricka, dzieci do 14 roku życia (aby zmniejszyć ryzyko nowotworów skóry w wieku dorosłym), osób z obniżoną odpornością (w związku z wrodzonymi lub nabytymi niedoborami odporności lub przyjmowaniem leków immunosupresyjnych). Bardziej restrykcyjne zasady - stosowanie filtrów SPF 50+ lub 100 - obowiązują osoby z chorobami przebiegającymi z nadwrażliwością na promieniowanie UV, przyjmujące leki fototoksyczne oraz najmłodsze dzieci. Dzieci do 6. miesiąca życia nie powinny być w ogóle wystawiane na bezpośrednie działanie słońca, a powyżej tego wieku zaleca się maksymalne unikanie takiej ekspozycji.
Kto jest w grupie ryzyka nowotworów skóry?
Lek. Aleksandra Kaczyńska-Trzpil: w grupie ryzyka są osoby z I i II fototypem skóry - z jasną karnacją, potocznie mówiąc „opalające się na czerwono”. W rzeczywistości doświadczają one oparzeń słonecznych, które są kolejnym czynnikiem ryzyka, zwłaszcza, jeśli zdarzały się w dzieciństwie. Istotna jest też skumulowana dawka promieniowania przyjęta przez całe życie - im więcej czasu spędzone na słońcu, tym większe ryzyko nowotworów skóry. Kolejnym czynnikiem jest korzystanie z solarium (nawet okazjonalne). Bardziej narażone na nowotwory skóry są osoby, które miały już nowotwór skóry w przeszłości lub miał go ktoś z rodziny. Inną grupą są pacjenci przewlekle leczeni lekami immunosupresyjnymi, np. po przeszczepieniach narządów lub z chorobami autoimmunologicznymi. Zwiększone ryzyko raka kolczystokomórkowego występuje w bliznach pooparzeniowych, przewlekłych stanach zapalnych oraz po radioterapii. Inne czynniki ryzyka to narażenie na substancje chemiczne np. arsen. Wykazano również niewielkie ryzyko nowotworów skóry związane z przewlekłym leczeniem hydrochlorotiazydem. Rzadkim czynnikiem ryzyka są genetyczne zespoły, w których nowotwory skóry pojawiają się w młodszym wieku i większej liczbie. W grupie ryzyka są również osoby powyżej 50 roku życia z dużą ilością znamion.
Jakie są rodzaje nowotworów skóry?
Lek. Aleksandra Kaczyńska-Trzpil: wyróżniamy melanocytowe i niemelanocytowe nowotwory skóry. Najczęstsze są niemelanocytowe, a spośród nich rak podstawnokomórkowy o bardzo małej agresywności i dobrym rokowaniu, oraz rak kolczystokomórkowy. Inne nowotwory z tej grupy są znacznie rzadsze. Melanocytowym nowotworem skóry jest czerniak. Może występować w skórze, błonach śluzowych oraz błonie naczyniowej oka.
Ponadto skóra może być pierwotnym ogniskiem innych nowotworów złośliwych: chłoniaków, mięsaków, naczyniakomięsaków, a także miejscem przerzutów nowotworów innych narządów. Klasycznym przykładem jest choroba Pageta - szerzenie się na skórę raka piersi.
Wywiadu udzieliła: lek. Aleksandra Kaczyńska-Trzpil – specjalista dermatolog z placówki Grupa Zdrowie Kondratowicza w Warszawie
Na zdjęciu: Aleksandra Kaczyńska-Trzpil